Tuindorp Vreewijk

Ontwikkelingsschets

Het beschermd stadsgezicht Tuindorp Vreewijk geeft uiting aan de ontwikkeling van een vrij in de polder gesitueerd onafhankelijk tuindorp, in de traditie van de Engelse tuinstad, naar een binnen latere uitbreidingsplannen geïntegreerde wijk met een meer stedelijk karakter. Het dorp ligt op de zuidelijke Maasoever, tussen de voormalige vissersdorpen IJsselmonde en Katendrecht. Anders dan op de noordelijke Maasoever, waar de slappe veengronden een fijnmazige structuur van afwateringssloten behoefde, werd de stevige kleigrond op Zuid doorsneden door wijd uit elkaar liggende sloten. Het belangrijkste landschappelijke element in het al eind veertiende eeuw ingepolderde gebied was de afwateringssloot de Lede, die nog altijd herkenbaar is in het Tuindorp en kenmerkend was voor de onregelmatige verkaveling in dit deel van de polder.

Pas in 1903 is sprake van planmatige stedelijke ontwikkeling op de Linker Maasoever, toen G.J. de Jongh mede voor het gebied op Zuid zijn uitbreiding opstelde. Tot de oprichting van de Gemeentelijke Woningdienst in 1918 werd woningbouw vrijwel zonder toezicht en planning overgelaten aan het particuliere initiatief; met plan van De Jongh werden de aanwezige individuele ontwikkelingen tot een compositorisch geheel gesmeed. Hoewel een alomvattend stedenbouwkundig plan tot in de jaren twintig ontbrak, werd er na de Eerste Wereldoorlog geëxperimenteerd met nieuwe woningtypologieën en bouwmethoden, standaardisatie en normalisatie, om te kunnen concurreren met de speculatieve revolutiebouw van ‘ongezonde’ alkoofwoningen, die op Zuid het stadsbeeld bepaalden.

Op basis van de ideeën van Ebenezer Howard namen K.P. van der Mandele (Rotterdamse Bank, Gezondheidscommissie) en J. Gutilh in 1913 het initiatief tot het stichten van een tuindorp voor de huisvesting van havenarbeiders. H.P Berlage kreeg de opdracht voor het stedenbouwkundig ontwerp van het ‘Eerste Rotterdamse Tuindorp’ (ERT) en op advies van hem werden voor de architectonische uitwerking het architectenbureau Granpré Molière, Verhagen en Kok, evenals de architecten J.H. de Roos en W.F. Overeynder aangetrokken. Het plan had een vliegervormige opzet, met een rond een brink besloten situatie, en bestond uit ongeveer 500 woningen, een school, bad- en wasgebouwen en kinderspeelterreinen. De waterloop de Lede werd door Berlage gecultiveerd en vormde de ruggengraat van het plan, de Brink met openbare voorzieningen kan als dorpscentrum worden beschouwd. Pas in 1916 kon met de bouw worden begonnen en werd Berlages plan in fasen uitgevoerd.

In 1920 werd westelijke van het eerste deel de Valkeniersbuurt aangelegd, naar ontwerp van Granpré Molière. Hier waren de straten meer zakelijk en rechtlijnig, in tegenstelling tot het geknikte stratenpatroon van Berlages plan. Vanaf 1921 werkten Granpré Molière, Verhagen en Kok aan het vervolg van Tuindorp Vreewijk als onderdeel van de zuidelijke stadsuitbreidingen. Daarmee verloor het dorp de aanvankelijke beoogde autonomie en werd het een grote tuinwijk van strakke stedenbouwkundige lijnen, goed geïntegreerd met de omliggende uitbreidingen. Parallel aan de centrale noord-zuidas werden nog zes straten aangelegd, gebaseerd op de onderliggende, orthogonale slotenverkaveling, die ook ten zuiden van Berlages plan werd overgenomen.

De bouwfasen na 1922 omvatten meer standaardisatie en hogere dichtheden dan die daarvoor, zelfs – tegen de tuinstad-gedachte in – met duplexwoningen en beneden-bovenwoningen. Ondanks de gefaseerde uitvoering sluiten de diverse uitbreidingen en straten naadloos op elkaar aan en is er stedenbouwkundig een afgerond geheel ontstaan.

Nadere typering te beschermen waarden

• De aanwezige (landschappelijke) rudimenten van de oorspronkelijke polder- en waterstructuur in de hoedanigheid van nog herkenbare polderverkavelingen (Karnemelksland en Varkenoordschepolder), dijken (Smeetslandsedijk en Groene Hilledijk) en het beloop van de Lede en de poldersloot de Langegeer.

• De goed bewaard gebleven ‘dorpse’ stedenbouwkundige aanleg van het plan Berlage (‘De Vlieger’) met geknikt stratenpatroon, de centrale Brink met wijkvoorzieningen en de geplantsoeneerde Lede, waarin ideeën van stedenbouwkundigen als Sitte en Unwin zijn toegepast.

• De stedenbouwkundige verknoping van het plan van Berlage met Granpré Molière’s en Verhagens uitbreidingen en de integratie van Vreewijk binnen Witteveens Uitbreidingsplan voor de Linker Maasoever uit 1926.

• De als gemeenschappelijke groengebieden ingerichte, met ligusterhagen omzoomde, binnenterreinen, vooral in de oudste kern naar ontwerp van Berlage. Deze behoren tot de belangrijkste ruimte-scheppende elementen van het ontwerp; elk hebben ze een verschillende vorm en inrichting, is er gevarieerd met gazons, bloeiende bomen en heesters.

• De stedenbouwkundige opzet van de uitbreidingen van Granpré Molière met een meer dichte en orthogonale structuur, voortgaand op die van de oudste tuindorp-kern.

• De in hoofdlijnen nog aanwezige en sterk beeldbepalende groenstructuur naar oorspronkelijk ontwerp van P. Verhagen met laan- en solitaire beplanting in de openbare ruimte en in de semi-private voor-, achter- en hoektuinen een rijke schakering van bloeiende bomen, heesters en (liguster)hagen.

• De met ligusterhagen omzoomde voor-, achter- en hoektuinen, gemeenschappelijke binnen- en achter- terreinen en het hiermee verweven stelsel van sintelpaden.

• De zorgvuldig ontworpen straatprofielen, voorzien van opmerkelijk brede straten, trottoirs en groenbermen met een totale breedte variërend van 55 meter (Groene Zoom) tot gemiddeld 12 meter (Dalenbuurt), met een relatief smalle rijstrook van 3 meter en een relatief lage bouwhoogte (twee of drie bouwlagen) van begeleidende bebouwing, die het tuindorp een landelijk karakter verlenen.

• De in hoofdlijnen bewaarde, subtiel gevarieerde traditionalistische architectuur met gebruik van rode baksteen, pannen, dwarskappen, dakkapellen, houten deuren en kozijnen en gestandaardiseerde woningtypen.

• De situatie, architectuur en ensemble-waarden van de bebouwing rond de Brink, het winkellint aan weerszijden van de Groenezoom en het scholencomplex ‘Frankendaal’.

• De ensemblewaarde, de schaal, de materiaalvoering en detaillering van de bebouwing in traditionalistische trant in de Dalenbuurt.

• De uiterst fijnzinnige verhouding tussen uniformiteit en uniciteit, overzichtelijkheid en omfloerstheid, stedelijkheid en landelijkheid, verkregen door een hechte vervlechting van stedenbouwkundige, landschappelijke en (tuin)architectonische composities.

• De goede stedenbouwkundige, (tuin)architectonische en visuele relatie met de aangrenzende buitendijkse gebieden, De Valkeniersweide uit 1949 (waar de complex-matige, kruisvormige opzet van het Zuiderziekenhuis zich oriënteert op en aansluiting vindt met het zuidwestelijke deel van Vreewijk), tuindorp De Vaan uit 1942-’44, het driehoekige plandeel noordoostelijk van de Beukendaal uit 1941-’43, de naoorlogse zuidelijke tuinstad Lombardijen en de bijzondere woning-bouwexperimenten (Bloemhof, Hillesluis, Kiefhoek).