Waterproject

Ontwikkelingsschets

Het beschermd stadsgezicht Waterproject is een geplande stedenbouwkundige structuur uit de tweede helft van de negentiende eeuw. Het Waterproject is ontworpen door stadsarchitect W.N. Rose en J.A. Scholten (Hoogheemraadschap) en omvat een tweetal singel-trajecten door de stad, ten westen en noordoosten van de oude stadsdriehoek. Het westelijk tracé bestaat uit de Westersingel, Spoorsingel en Provenierssingel; oorspronkelijk waren deze singels met elkaar verbonden, maar ze worden nu onderbroken door het Centraal Station. Het noordoostelijk tracé bestaat uit de Bergsingel, Noordsingel, Noordplein, Crooswijksesingel en Boezemsingel. Het waterproject is in 2014 aangewezen als beschermd stadsgezicht.

De verstedelijking van ‘de polderstad’ en de tekortkomingen van de stedelijke waterhuishouding zorgden in 1841 voor de instelling van een commissie door de gemeenteraad, om de noodzakelijke maatregelen tegen deze ongezonde toestanden in kaart te brengen. Het rapport met maatregelen werd bekend onder de naam ‘Waterproject,’ waarbij een van de meest vergaande ingrepen het loskoppelen van de stedelijk waterhuishouding van die van het Hoogheemraadschap betrof. Het plan werd vanwege de hoge kosten verworpen, waarna in 1853 een nieuwe commissie opdracht kreeg om voorstellen te doen voor de verbetering van de waterhuishouding van de stad. De voorstellen van Rose uit 1841 werden opnieuw uitgewerkt, zonder de kostbare ballast van het eerdere plan. De doelstellingen van dit tweede plan waren niet alleen waterhuishoudkundig, maar ook stedenbouwkundig van aard. De waterstaatkundige werken werden zo een handvat voor stadsverfraaiing en de realisatie van een geschikt woonmilieu voor welgestelde burgers (zonder overigens heel concrete ambities en bouwplannen hiervoor) en de aanleg van een ‘sierlijke wandeling’. Ook werd het Waterproject, door de projectie van doorgaande straten en riolen, een stedenbouwkundig kader voor toekomstige stadsuitbreiding.

Het Waterproject bestond uit verschillende onderdelen; de aanleg van dijken met uitgegraven grond van de voorziene, sierlijk beplante weteringen, maar ook het verversen van water door het inlaten van vers Maaswater en het terugpompen van vervuild water. Na goedkeuring van het project in 1854 duurde het door onteigening en planproces tot 1859 voordat de aanleg begon. Aanleg en aankleding van de werken werd uitbesteed aan de firma van vader en zoon Zocher. Het project onderging in de loop van de tijd diverse aanpassingen, waarvan de inpassing van de trambaan in het tracé van enkele singels en het toevoegen, vervangen en verbreden van bruggen de meest in het oog springende zijn. Van de oorspronkelijke serie van zeven bruggen bestaat er niet een meer. Het Waterproject werd rond de eeuwwisseling door directeur gemeentewerken De Jongh uitgebreid met de Heemraadsingel (1895, zie beschermd stadsgezicht 6), de Provenierssingel (1896) en de Bergsingel (1910).

Nadere typering te beschermen waarden

• Het Waterproject als grote historische en tastbare stedenbouwkundige erfenis van de ruimtelijke, sociale en hygiënische opgaven als gevolg van de explosieve groei van de stad; de combinatie van stedenbouwkundige, maatschappelijke en waterstaatkundige doelstellingen in een uniek en exemplarisch, integraal plan.

• De waterstaatkundige functie van de resterende weteringen, ook voor de huidige waterhuishouding van de stad, zoals de afvoer van oppervlaktewater; de referentie daarvan aan de hygiënische doelstelling van het project.

• De karakteristieke slingerende vorm van de weteringen, waarmee ze bijdragen aan de typische landschapsstijl van de gehele gordel, als basis van een bijzondere negentiende-eeuwse stadsuitleg.

• De grote stedenbouwkundige en architectuurhistorische waarde van het lint met hoogwaardige, beeldbepalende bebouwing, variërend van riante eclectische villa’s tot herenhuizen en middenklasse-etagewoningen, als een gouden rand tussen de met arbeiderswoningen volgebouwde negentiende-eeuwse uitbreidingswijken.

• De aanwezigheid van bijzondere functies met een representatief uiterlijk, in een rijke vormgeving van uiteenlopende neo-stijlen, jugendstil en zakelijke bouwstijlen, waarmee het bebouwingslint aan kwaliteit heeft gewonnen en de gestage ontwikkeling is af te leiden.

• Speciale waarde hebben de historische bebouwingselementen die het specifieke karakter als waterhuishoudkundige project benadrukken: het westelijk stoomgemaal (1890), diverse bruggen over de weteringen (waaronder nog drie rustieke houten bruggen uit het eind van de negentiende eeuw), diverse bruggen van rond de eeuwwisseling, alsmede de brug over de Rotte en de Boezem, en het ‘vuilvishuisje’ aan het uiteinde van de Boezemsingel.

• De historische en stedenbouwkundige waarde van de parkachtige vormgeving naar ontwerp van J.D. en L.P. Zocher en verder ontwikkeld door tuinarchitect D.G. Vervooren (chef Plantsoenen Gemeentewerken), in combinatie met de voor- en achtertuinen van de oudste bebouwing aan de Westersingel, als referentie aan het beoogde luxe woonmilieu.

• De bijzondere uitvoering van het typisch stedenbouwkundige idee van de ‘wandeling,’ die onlosmakelijk verbonden is met het ontwerp van het project en refereert aan de tijd waarin openbare groenvoorziening opgang maakte. Nog steeds fungeert het Waterproject als verbindende schakel tussen groene verblijfsruimtes elders, waardoor een groene wandeling van meer dan 30 kilometer is ontstaan.